Mvutano wa Ukraine na Urusi: Ni nini chanzo cha mzozo huo?

Mvutano wa Ukraine na Urusi: Ni nini chanzo cha mzozo huo?

Mvutano kati ya Ukraine na Urusi umefika kiwango cha zaidi kwa miaka mingi, lakini juhudi za kidiplomasia pia zinafanya kazi kwa bidii kutafuta suluhisho la mzozo huo.

Kuna masuala mengi nyuma ya mzozo huo ambao ulianza miongo kadhaa iliyopita na kuhusisha nchi katika eneo zima.

Hapa tunaangalia kile tunachojua kuhusu mgogoro huo.

Ulianzaje?

Mizizi ya hatua ya hivi punde kati ya nchi hizo mbili inaanzia Oktoba 2021. Hapo ndipo uwekaji mkubwa wa majeshi ya Urusi kwenye mpaka wa Ukraine ulipoanza.

Ripoti za picha za satellite na kijasusi zimefichua kuwa zaidi ya wanajeshi 100,000 sasa wako karibu na eneo hilo.

Wizara ya Ulinzi ya Urusi pia imetoa picha za mazoezi ya kijeshi.

Vifaa vinavyohusika ni pamoja na bunduki za kujiendesha, mizinga ya vita, magari ya mapigano.

Ukraine imeibua wasiwasi juu ya majeshi hayo ya Urusi karibu na mpaka wake ingawa serikali yake pia ilisisitiza kuwa haiamini kuwa Urusi bado iko katika nafasi ya kuchukua hatua za kijeshi.

Msimamo wa Urusi ni kwamba kutumwa kwao kijeshi sio tishio kwa Ukraine na inasema ina haki ya kufanya chochote inachotaka na jeshi lake ndani ya eneo lake.

Wengine wanasema huenda likawa jeshi kubwa zaidi la Urusi lililopelekwa karibu na Ukraine tangu Vita Baridi.

“Ukraine inataka kuimarisha usalama wake kwa sababu inahisi shinikizo kubwa kutoka kwa jeshi la Urusi, kwenye mipaka na pia ndani ya eneo la Kiukreni katika sehemu zinazokaliwa za Ukraine,” anasema Orysia Lutsevych, mkuu wa Jukwaa la Ukrainia Chatham House huko London.

Na njia moja ambayo inatazamia kufanya hivyo ni “kupitia muungano wa pamoja na Nato,” anasema Lutsevych.

Lakini Urusi inaamini kwamba uwezo wa kupeleka wanajeshi kwenye mpaka wake ni haki ya uhuru.

“Wako katika eneo la Urusi, hakuna anayeiambia Marekani mahali pa kuweka vikosi vyake katika eneo la Marekani,” anasema Elena Ananieva, kutoka Taasisi ya Ulaya (RAS) yenye makao yake makuu mjini Moscow.

“Kwa mataifa mengine inapaswa kuwa sawa”

“Kama nchi za Magharibi zinavyosema, kila nchi ina haki ya kuchagua jinsi ya kulinda usalama wake.”

“Lakini, tatizo kuu kwa mtazamo wa Russia ni tishio la Ukraine kujiunga na NATO na miundombinu ya kijeshi ya Nato kukaribia Urusi,” anasema Ananieva.

Hii inatupeleka kwenye swali letu linalofuata.

Je, Nato itajipanua zaidi na kuijumuisha Ukraine kama mwanachama mpya?

Kando kupelekwa kwa wanajeshi katika mpaka wa nchi hizo mbili kumekuwa na kutoelewana kwa kidiplomasia kati ya Urusi na muungano wa kijeshi wa magharibi Nato.

“Upanuzi zaidi wa Nato kuelekea mashariki na kupelekwa kwa silaha, ambayo inaweza kutishia Shirikisho la Urusi, haikubaliki,” kulingana na Waziri wa Mambo ya Nje wa Urusi Sergei Lavrov.

Urusi inapinga vikali uwezekano wa upanuzi wa Nato na inataka hakikisho kwamba Ukraine haitajiunga na Nato. Ni msimamo unaoshirikiwa na mshirika wake wa karibu China.

Lakini madai haya yamekataliwa na Nato na nchi wanachama wake.

Kwa sasa kuna nchi wanachama 30 katika Nato, lakini nchi nyingine zinaweza kujiunga.

Ukraine si sehemu ya muungano bali ni ‘nchi mshirika’.

“Jamii ya Kiukreni na vyama vya kisiasa vinaamini kwamba hakuna njia bora ya kulinda Ukraine dhidi ya uvamizi wa Urusi kuliko kuwa sehemu ya muungano wa pamoja wa usalama,” Lutsevich anasema lakini pia anaongeza kuwa uanachama wa Ukraine kwa Nato unaweza usitokee katika siku za usoni.

Huko nyuma katika miaka ya 1990, baada ya kumalizika kwa Vita Baridi na kuanguka kwa Muungano wa Kisovieti, Nato ilitafuta njia za kujenga uhusiano wa karibu na mataifa mapya ya Ulaya ya Kati na Mashariki yaliyojitegemea.

Huu ndio wakati muungano huo ulipopanuka kuelekea mashariki zaidi, kumaanisha uwezo wake wa kijeshi na silaha umekaribia mpaka wa Urusi.

Kwa miongo kadhaa Kremlin imedai mara kwa mara kwamba nchi za Magharibi zilivunja ahadi ya kutopanua Nato. Madai hayo yanarejelea mazungumzo ya mwaka 1990, kati ya aliyekuwa Waziri wa Mambo ya Nje wa Marekani James A. Baker na kiongozi wa zamani wa Usovieti Mikhail Gorbachev.

Lakini viongozi wa Magharibi hawakubaliani na kusema hakukuwa na mpango wowote rasmi kuhusu kutopanua Nato hadi Ulaya Mashariki zaidi na kwamba muungano huo unashikilia ‘sera ya mlango wazi.’

Ikiwa Ukraine itakuwa mwanachama wa Nato (kwa sasa haijatuma maombi ya uanachama), “italeta tishio zaidi kwa Urusi” kulingana na Rais Vladimir Putin.

Mnamo Novemba 2021, alisema kuwa uwepo wa Ukraine katika muungano, na uwezekano wa kutumwa kwa makombora yoyote ya masafa marefu yenye uwezo wa kushambulia miji ya Urusi au mifumo ya ulinzi ya makombora, sawa na ile ya Poland na Romania, itakuwa suala la “mstari mwekundu” kwa Moscow.

Lakini Katibu Mkuu wa Nato Jens Stoltenberg aliweka wazi kuwa “Urusi haina kura ya turufu au kusema” kuhusu uwezekano wa upanuzi wa muungano huo.

Akizungumza na BBC, mtaalam wa Urusi Ananieva, alielezea wasiwasi juu ya uwezekano wa upanuzi wa Nato. “Miundombinu ya NATO inasonga karibu na mpaka wa Urusi. Nato inapaswa kuzingatia kanuni ya kutogawanyika kwa usalama,” alisema.

“Hakuna uwezekano kwamba Ukraine itakuwa mwanachama wa muungano. Nato inapaswa kufikiria mara mbili kuhusu usalama wake ikiwa Ukraine itakuwa mwanachama wa muungano.”

Wakati juhudi za kidiplomasia za kutatua mzozo huo zinaendelea, utafutaji wa njia mbadala wa zabuni ya Nato ya Ukraine umeibuka.

‘Finlandisation’ ni nini na ina uhusiano gani na Ukraine?

Miongoni mwa viongozi wengi wa kisiasa wanaojaribu kutafuta suluhu la mzozo huo ni Rais Emmanuel Macron wa Ufaransa. Kulingana na ripoti za vyombo vya habari alitaja neno la enzi ya Vita Baridi “Finlandisation” kwa waandishi wa habari wakati wa safari ya Moscow.

Iliripotiwa kwamba alipendekeza “Finlandisation ya Ukraine”, kama sera iwezekanavyo ili kupunguza mvutano katika kanda.

Lakini baadaye, tarehe 8 Februari, Macron alikanusha kutoa maoni hayo yenye utata.

Neno hilo hurejelea hadhi ya Ufini kama jimbo lisiloegemea upande wowote wakati wa Vita Baridi. Nchi hiyo ilikuwa na mpaka mrefu na Muungano wa Sovieti lakini haikuegemea upande wowote.

Msimamo huu ulimaanisha kuwa Helsinki hangekuwa mwanachama wa Nato na Umoja wa Kisovieti haungeona Ufini kama tishio linalowezekana na Ufini ilitia saini mkataba mnamo 1948 na Moscow ilikubali kukaa nje ya Nato.

Hata hivyo, mkataba huo ulimalizika mwishoni mwa Vita Baridi na serikali ya Finland sasa inasema maamuzi kuhusu kujiunga na mashirika ya kimataifa kama vile Nato yanapaswa kuwa mikononi mwake pekee na si kwa nchi nyingine.

Ukraine imesema kwamba pia haitakuwa tayari kuambatana na sera ya “Finlandisation” ambayo ingezuia sera zake za kidiplomasia.

“Nadhani ni jambo lisilokubalika kabisa kwa Ukraine” Lutsevych anasema.

“Ukraine ilishambuliwa ilipokuwa nchi isiyoegemea upande wowote, na pili Putin haheshimu mamlaka ya Ukraine, iwe haina upande wowote au la.

“Ukraini inakataa wazo hili kwa sababu ni sehemu ndogo ya uwezo wa Urusi kudhibiti Ukraine.”

Je, kweli Urusi inaweza kuivamia Ukraine?

Kwanza kabisa, Urusi imesema mara kwa mara haina mpango wa kufanya hivyo, lakini kwa baadhi ya taarifa hizi hazijawatia moyo.

“Tayari wamevamia,” anasema Lutsevych akirejelea mwaka wa 2014 wakati Urusi ilipotwaa rasi ya Crimea ya kusini mwa Ukraine, na kuwaunga mkono waasi wanaoiunga mkono Urusi walioteka sehemu kubwa za mashariki mwa Ukraine.

“Kuna zaidi ya watu 14,000 waliofariki, zaidi ya 33,000 wakiwa wamejeruhiwa vibaya sana. Jumuiya ya Ukraine tayari inalipa gharama kubwa kwa uvamizi wa Urusi.”

Nato haikuingilia moja kwa moja katika mojawapo ya matukio hayo, lakini jibu la muungano huo lilikuwa kupeleka wanajeshi wa ziada katika nchi za Ulaya Mashariki kwa mara ya kwanza, zikiwemo Estonia, Latvia, Lithuania, Poland na Romania.

Nato pia iliimarisha ulinzi wake wa anga/uwezo wa polisi katika mataifa ya Baltic na Ulaya Mashariki.

Moscow inataka vikosi hivi vya ziada kuondolewa katika nchi hizo.

Lakini kwa sasa, Nato inasema haina nia ya kufanya hivyo.

Nini kitatokea sasa?

Juhudi za kidiplomasia za kutatua mzozo huo zinaendelea ili kufikia makubaliano ya amani na kupunguza mvutano huo.

Mnamo tarehe 9 Februari, katika mahojiano na BBC, Balozi wa Urusi katika Umoja wa Ulaya, Vladimir Chizhoz aliweka wazi mapendekezo ya Urusi ya kupunguza mvutano kuhusu Ukraine.

Alionyesha kuwa Moscow inaweza kujibu vyema ikiwa Ukraine ingekuwa nchi isiyoegemea upande wowote.

Hata hivyo, Ukraine na Nato hapo awali walisema hawako tayari kukubaliana na hili.

Katika hatua nyingine ya hivi majuzi, gazeti la Uhispania El Pais lilichapisha waraka uliovuja wa Marekani ukieleza msimamo wake wa mazungumzo.

Katika waraka huo, ilisema: “Marekani ilikuwa tayari kujadili… ahadi za kujiepusha na kupeleka mifumo ya makombora ya kurushwa ardhini na vikosi vya kudumu na misheni ya kivita katika eneo la Ukraine.”

Ofa hii ingawa haifikii kile Russia inataka.

Wanadiplomasia na viongozi wa Ulaya pia wamekuwa wakichunguza njia za kufufua mpango wa kusitisha mapigano wa 2015 kwa mikoa ya Ukraine inayodhibitiwa na watu wanaotaka kujitenga.

Mkataba unaoitwa Minsk kati ya Kyiv na Moscow haujawahi kutekelezwa kikamilifu.

Mtaalamu wa Ukraine Lutsevych anasema “Kyiv hatakuwa tayari kutekeleza mpango huo isipokuwa kutakuwa na upunguzaji wa kasi na usitishaji mapigano.”

“Urusi inataka kutumia makubaliano haya kuunda klabu yenye silaha ndani ya Ukraine ambayo ina raia wa Urusi,” anaongeza.

“Suluhu la mgogoro huo ni umoja wa Magharibi na Ukraine. Kilicho hatarini ni uhuru wa Ukraine.”

NATO inatishia majibu gani?

Mnamo Februari 7, kansela wa Ujerumani Olaf Scholz alisema katika mkutano na Rais wa Marekani Joe Biden kwamba Ujerumani ‘imeungana’ na Marekani katika kuweka vikwazo dhidi ya Urusi ikiwa itaivamia Ukraine.

Vikwazo vinavyowezekana vilivyopangwa vya Washington vitamaanisha kulenga benki kuu za Urusi na kupiga marufuku Urusi kutoka kwa mfumo wa malipo wa kimataifa wa SWIFT ambao ni muhimu kwa miamala ya kimataifa. Uingereza ilisema itawawekea vikwazo watu binafsi na biashara karibu na Kremlin.

“Urusi ilistahimili vikwazo vya Magharibi” anasema mtaalamu wa Urusi Ananieva alipoulizwa kuhusu athari zake kwa Urusi.

“Imegeukia uingizwaji wa bidhaa kutoka nje. Katika baadhi ya sekta za vikwazo vya uchumi wa Urusi vimeongeza uzalishaji, na kilimo. Wakulima wangependa vikwazo vya Urusi virefushwe,” anasema.

Nato haijapendekeza kuwa ingetumia nguvu za kijeshi kukabiliana na uvamizi wa Urusi.

Ingawa mazungumzo ya kimataifa yanaendelea kwa sasa hakuna njia wazi ya jinsi pande hizo mbili zitakavyofikia makubaliano.

Na Cagil Kasapoglu

BBC World Service

CHANZO CHA HABARI BBC SWAHILI.