‘’Kajayo,Kajayo,Simba mle Nyama,ukitamla nyama Ukamle Nyama.
Nangwe ,nangwe, twende mbio utakuja kwenye nangwe.
Hoya ,hoya,wee huyo ng’ombe’’.
Hizo ni miongoni mwa nyimbo ambazo ni maalum kutokana na mchezo wa ng’ombe ambazo uimbwa na kufatiwa na zumari kwa ajili ya kivutio zaidi ,ikiwa ni miongoni mwa vitu ambavyo huwapatia hamasa wananchi ama watazamaji wanaofika kwenye eneo lenye mchezo huo.
Pia nyimbo hizo zinapoimbwa ikifuatiwa na sauti ya zumari basi hata Ng’ombe wenyewe hua na hamu kubwa na kuhamasika zaidi kua mkali kupitiliza ,wachezaji pia hupata hamu ya kucheza mchezo huo wakati ng’ombe anapoingia tu katikati ya uwanja aliotayarishiwa kwa ajili ya mchezo wake.
Mchezo wa Ng’ombe katika Kisiwa cha Pemba ndio asili yake na hadi leo mchezo huo unachezwa ,iwe siku za kawaida na hata kwa siku za herehe kama siku za Skukuu,sherehe za Serikali ,kipindi cha mavuno ya Kilimo cha mpunga , pia mchezo huo umaarufu wake upo katika Kijiji cha Chwale (Madenjani)Wilaya ya Wete Mkoa Kaskazini Pemba.
Mchezo wa Ng’ombe ni miongoni mwa michezo maarufu inayochezwa ambayo ni ya kihistoria Kisiwani Pemba , hususan Mkoa wa Kaskazini, mchezo huu hadi leo hii bado haujapoteza uhalisia wake,ni tofauti na michezo mengine inayofahamika ,huo mchezo ni mzuri na wenye kuvutia zaidi kiutalii.
Kihistoria hasa ya Mchezo wa Ngo’ombe katika Kisiwa cha Pemba kutokana na maelezo ambayo mwandishi wa Makala hii ameyapata ni kuwa ,unatokana ama uliletwa na wageni ambao ni Wareno .
Wareno hao walitawala katika Visiwa hivi kwa muda mkubwa hadi pale Utawala huo ulipoondolewa na utawala wa Kiarabu.
Mchezo huo kwa Pemba yalikuwepo baadhi ya maeneo ambayo wananchi wa maeneo hayo walikua wakicheza ,kama vile eneo la Kijiji cha Chwale ,Shengejuu,na Kambini kwa Wilaya ya Wete,Pujini Wilaya ya Chake Chake,Wingwi ,Tumbe kwa Wilaya ya Micheweni .
Wakati wa karne hizo walikuwpo ng’ombe maaruf ambao hao ni kwa ajili ya kuchezwa kwenye mchezo huo,ambao wakijulikana kwa majina maarufu kama vile Kipole,Kijiba,Sanda mkobani,pamoja jina jengine ni Kitamu huonjwa.
‘’Hayo ndio miongoni mwa majina ambayo yalikuwa yakitumiliwa kuitwa baadhi ya ng’ombe waliotayarishwa kwa ajili ya kuchezwa kwa siku ya mchezo wenyewe ,na ilikuwa kila ng’ombe analijua jina lake .
Kwa mujibu wa maelezo yaliyopatikanakwa baadhiya wazee ni kuwa ng’ombe hao wanapoitwa majina hujifahamu na kuanza kuingia kwenye uwanja uliotayarishwa ambao umejaa watu kwa ajili ya kuangalia nani mkali miongoni mwa ng’ombe waliotayarishwa kwa mchezo’’,.
Katika matayarisho ya mchezo huo kwakweli hauna matayarisho makubwa kiivyo , bali nikutafutwa eneo maalum ambalo litakuwa kubwa lenye upana ambao watu atakaa kwa kujinafasi wakiwa watu wazima na hata watoto ,wakiume na wakike.
Ilielezwa kuwa ambapo mtu atapata sehemu ya kukimbia mara tu ng’ombe anapoonekana kuanza kukasirika ili wapate kukimbia kwenye eneo jengine la usalama zaidi amabapo uwanja huo huonekana kujaa watu .
Mara nyingi uwanja wa mchezo huo ni lazima kuwa mkubwa kwani ng’ombe anapoanza kukasirika inakua ni matatizo hasa kwa watoto wadogo pamoja wazee wasiojiweza ,hivyo uwanja huo unakua mkubwa ili watu wapate kukimbia kwa uarahisi.
‘’Hiyo inakua ni sehemu tosha ya kukimbia na watoto wao, ili wasijewakazurika ,kwani hukasirika vibaya mno kufikia hata kuuwa mtu wakati mwengine ama kuweza kumsababishia maumivu makali mtu aliepo nje ya uwanja ama hata yule ambae yupo katikati ya uwanja ambae amekodiwa kwa ajili ya kumcheza.
Mchezo huo hutafutwa wachezaji maalum ambao ni maarufu wanajua jinsi ya kucheza mchezo huo bila kupata matatizo yoyote yatokanayo na ng’ombe huyo pia hutafuta ng’ombe maalum wenye vigenzo vinavyotakiwa kwa ajili ya mchezo huo.
Ilielezwa kuwa ng’ombe anaehitajika katika mchezo huo asiwe mkubwa kupitiliza,anakuwa wa kiasi asiwe amechoka amekonda ,awe anakula vizuri anashiba,pia awe mkali mwenye uzoefu uyo ndio ng’ombe anaependeza katika mchezo.
Makala hii pia ilieleza kuwa ng’ombe akiwa ni mkali anapiga ndio mchezo wenyewe unaponoga ,watu kufurahi ,lakini ikiwa ng’ombe alofikishwa kwenye mchezo yupo lezi lezi amelegea hata akiitwa anakua hana hisia yoyote ,anakua hana nguvu mwilini za kukimbia inakua ni kazi bure mara nyingi mchezo huo haunogi kama ilivyokawaida yake.
Mwandishi wa nakala hii alielezwa kuwa katika enzi hizo za zama za kale ,mchezo wa ng’ombe unaelezewa kuwa ulikuwa ukichezwa kwa mashindano yani watu walikuwa wakishindanisha ng’ombe kwa ng’ombe kutoka sehemu moja na nyengine,licha ya hivyo mchezo huo mara nyingi hutumiwa kuchezwa kwa ushirikina na hata wachezaji wake walikua ni watu maarufu kwa mchezo huo.
Kabla ya mchezo huo kuanza ni lazima ng’ombe atafutwe ,ngombe mwenye kuweza kuhimili vishindo vya mchezo wenyewe kwani ni mgumu sana unavishindo vizito,baade tena lazima awekwe na njaa hadi siku yakumalizika kwa mchezo,pia sehemu anayokaa ni maalum sehemu ambayo sio rahisi kwa watu kufika kila mara ,ambapo hapo hutolewa kamba yake ya awali na bada yake kufungwa kamba maalum ambayo ni tofauti na kamba ambayo amezoea .
Kamba hiyo inakuwa ipo tofauti saa na kamba ambayo meizoea mabayo anachungiwa nayo ,na hivyo badala ya kamba hiyo kuwekwa kwenye pua basi huwekwa kwenye mguu nayo hujilikana kama ngoweyo,kama hiyo hufungwa katika mguu kwa lengo watu wapate kumvuta vizuri ili asijekudhuru watu.
Haya yote wasomaji wangu ambayo mumeyaona hapo juu mwandishi wa nakala hii hakusema yeye kama yeye kimatakwa yake bali alihakikisha anafika kwa hao walngwa wanoujua mchuzo huu,na miongoni mwa hao waliofikwa ni pamoja mzee mmoja wa miaka (70)Mussa Hmad Bakari mkaazi wa Kijiji hicho,na kueleza kama ambavyo alipata kuuona mchezo huo.
Alisema kuwa katika ufahamu wake mzee mussa alifahamu akiwa bado mdogo kabisa akiwa na umri wa miaka (15)ambapo alijikuta nay eye kuanza kujiingiza kucheza mchezo huo,kwa kufuata wakubwa wake ambao walikuwa tayari wameshauzoea.
Alisema kuwa mchezo huo uliingia Kisiwani humo tangu enzi na enzi za babu wa mababu zao,na ulikuwa ukichezwa na watu kutoka kila pande ya Kijiji hicho na nje ya Kijiji hicho,wageni pia walikuwa wakifika kwenye mchezo huo kuona jinsi ulivyo ,unavyochezwa na hata kujua unahamasisha vipi jamii ,ambao ulikua unaoneka kuwa ni kivutio kikuu kwa wageni wanaofika Pemba na Zanzibar kwa ujumla.
‘’Mchezo huu ninaokusimulia jinsi nilivyoufahamu ulikuwa ukihezwakatika vijiji mbali mbali vivyo ambavyo nimekutajia hapo juu,lakini pia yapo maeneo mengine yalikuwa maarufu ya mchezo huo ,Mtambwe,Kojani,Mchagamdogo,pamoja na Kijiji cha Kambini,lakini kwa sasa mchezo huo kuonekana kupotea kabisa kwa baadhi ya Vijiji hivyo na mwisho wake umebaki asili yake katika Kijiji hicho tu na ndio hadi leo mchezo huo unaendelezwa’’,alifahamisha mzee huyo.
Alisema baada ya kuonekana kwa baadhi ya Vijiji kupotea kabisa mchezo huo kwa sababu zisizoepukiaka ,lakini kulikuwa na ushirikina mkubwa hadi leo kati ya Vijiji hivyo na Kijiji hicho cha Chwale ,ambapo watu walifanya juhudi za kujiingiza tena katika katika kucheza mchezo huo kutokana na sili yake ya Kizanzibari.
Alisema kuwa kutokana na changamoto hizo kwa Vijiji vyengine ndipo wananchi wa Kijiji cha Chwale walipoamua kukaa na wenzao kutoka katika Vijiji vyengine vya karibu zaidi viliamua kuendeleza na kuimarisha zaidi ,ili uweze kubaki katika asili yake ,ingawaje hali ya kimaisha inarejesha nyuma juhui hizo.
‘’Katika enzi zao mchezo huo ulikuwa unachezeshwa bure bila ya malipo yoyote kwa wenyeji na hata kwa wageni ambao hufika katika eneo hilo kuangalia mchezo huo,lakini chakusikitisha sasa hivi mchezo huu umeonekana kuwa kibiashara zaidi na kujipatia maslahi katika maisha yao kwa hawa Vijana ambao wananchezesha mchezo huu kwa karne tulionayo sasa’’,alisema.
Alifahamisha kuwa mchezo huo haukuwa unachezwa tu ovyo ovyo ,bali ulikuwa unachezeshwa kwa siku maalum,kati ya jumamosi na jumatano tena majira ya saa 10:00 jioni sio asubuhi wala mchana ,na mwisho wa mchezo huo inakuwa saa kumi na mbili za jioni 12:00 ,muda ambao ulikuwa unatoa fursa kwa wageni waliotoka katika sehemu mbali mbali kupata muda wa kurejea walikotoka.
Kwa upande wake mzee wa miaka (55)Said Hamad Said alisema kuwa ufahamu wake kuhusu mchezo huo alikuja akaukuta tayari huo mchezo ushakua maarufu sana ndani ya Kijiji hicho na wapo baahi ya watu tayari wameshakua wazee hata kutembea hawawezi tena wanatembelea mkongojo ambao wazee hao walikuwa maarufu miongoni mwa wachezaji wa mchezo huo.
Alisema yeye kama yeye kipindi hicho yupo mdogo akiwa na miaka (10) wakati anasoma darasa la nne katika Skuli ya Shengejuu iliyomo ndani ya Wilaya ya Wete ,alijikuta kuanza kufata fata watu kila wanapokwenda katika shuhuli hizo za mchezo wa ng’ombe hadi kufikia darasa la saba alianza kuachana nao kwa vile alikuwa tayari ni muda wakushuhulikia msomo tu,licha yakuwa alikuwa anupenda sana mchezo huo kutokana na ulivyo.
Alisema kuwa mchezo huo kabla haujachezeshwa kulikuwa na matayrisho yake kwanza hutayarishwa ili mazingira yake yawe katika hali ya kuvutia yenye kupendeza kwa wageni na hata kwa wenyeji wa mchezo huo,matayarisho yenyewe kwa mchezo huo ni kama vile kutafutwa ng’ombe zaidi ya mmoja,ambao ng’ombe hao walikuwa wakipatikana kwa kukodishwa ,kwa kazi hiyo tu na bei yake ni kufikia shilingi 30,000 kwa kila ng’ombe mmoja katika enzi hizo za mababu .
‘’Yapo matayarisho mengine ambayo ni pamoja na ujenzi wa sehemu maalumu itakayo wafanya watu kukaa wakiwa na amani bila woga wowote na kuhakikisha kwamba hakuna athari zozote zinazoweza kuwapata zitokanazo na wanyama huo wakati wamchezo huo hadi kumalizika,pia kujengwa jengo mfano wa duara kwa ajili ya kuwahifadhia wanyama hao kwa muda wa masaa tisa hadi pale watakapo maliza mchezo wao ,alisema.
Pia watu huharamika kwa kujenga jengo la kukaa wageni maalum ambalo kwa huitwa ( dungu) husimamisha vigogo vya miti vya mnazi nane kuchimbwa mashimo kila mstari ,hapo husimamishwa yakiwa madhubuti ,baadae kunakuwepo na miti mengine mirefu ikiwa ya mkandaa hufungwa kamba na vile vigogo kwa mujibu wenyewe wanvyofahamu ,ilimradi tu kuwa madhubuti .
Baadae tena kuweka miti midogo midogo ya kupanga mwanzo hadi mwisho kuhakikisha mtu haanguki wala anapo kaa kitako makalio yake hayaonekani zinakuwa zipo sawa , inakua mfano wa dari ya nyumba ya miti ndivyo inavyokuwa .
Mzee huyo alimalizia kuhadithia nakala hii kwa kusemakuwa baada ya kukamilisha taratibu zote hizo ,ndipo sheha wa Kijiji hicho kuanza kupiga upatu kuwajulisha watu nini kitakuwepo kwa siku inayofata ,pia mzee huyo kuwataka wananchi pamoja na wadau wengine kuhakikisha michezo kama hiyo ya kihistoria wanaitunza na kuona kwamba inabakia katika historia yake kwa faida ya Serikali katika kutangaza utalii na hata kwa Jamii kwa ujumla katika kuwaletea maendelao.
